مقالۀ نگاهی به جایگاه و ظرفیت های تعزیه و تعزیه خوانی در برخوار

به مناسب فرارسیدن ماه محرم و ایام عزاداری امام حسین علیه السلام منتشر شد؛

مقاله

 

 

 

مقالۀ نگاهی به جایگاه و ظرفیت های تعزیه و تعزیه خوانی در برخوار/توجه به جلوگیری از ورود خرافات و تحریف به تعزیه

مرتضی احمدی شاپورآبادی*

 

تعزیه در لغت و اصطلاح:

تعزیه یا تعزیت در لغت به معنی سوگواری، برپای داشتن یادبود عزیزان از دست رفته، تسلیت، امر کردن به صبر و بردباری است.

تعزیه در اصطلاح، به گونه ای از نمایش مذهبی گفته می شود که در آن رخ داد تاریخی و یا مصایب روز عاشورا به صور منظوم و با آداب مختص خود به اجرا در می­ آید. تعزیه خوانی یا شبیه خوانی به صورت غالب، در جریان سوگواری­ های ماه محرم برای باشکوه تر نشان دادن آن مراسم و یا به نیت آمرزیده شدن مردگان، آرزوی بهره مندی از شفاعت اولیای خدا به روز رستاخیز و یا برای نشان دادن ارادت و اخلاص فزون از اندازه به اولیاء به ویژه اهل بیت پیامبر (ص)، با رعایت آداب و رسوم و مقدمات خاص و نیز بهره گیری از ابزارها و نواها و طراحی­های صحنه اجرا می­ شود[۱].

این نکته در این جا شایان ذکر است که بر خلاف معنی لغوی تعزیه، حتما تعزیه غم انگیز و مصیبت بار نیست و گاه ممکن است تعزیه شادی بخش نیز باشد. بدین معنی که  با گذشت زمان و استفاده از اشعار جدید و نمایش نامه نویسی اتفاقات تاریخی مرتبط با خاندان پیامبر (ص) و یا در مذمت و تحقیر دشمنان اهلبیت علیهم السلام تعزیه های مضحک و خنده آور پدید آمده است. از آن جمله می­توان به مجالس: خروج مختار ثقفی، درهالصدف، امیر تیمور، حضرت یوسف (ع)، و عروسی دختر قریش اشاره کرد.

 

تاریخ پیدایش تعزیه:

با توجه به پژوهش­ های انجام شده تاریخ پیدایش تعزیه به گونۀ تعریف شده در اصطلاح تعزیه، به صورت دقیق مشخص نیست. برخی با باور به ایرانی بودن این نمایش آیینی، شروع آن را به ایران پیش از اسلام به پیشینه سه هزار ساله سوگواری بر مرگ پهلوان مظلوم داستان­ های ملی ایران سیاوش (سوگ سیاوش) نسبت داده و این آیین را مایه و زمینه ساز شکل گیری آن دانسته اند و برخی دیگر شروع تعزیه خوانی را بعد از ماجرای کربلا و شهادت امام حسین و یارانش می دانند.

آنچه که مورد قبول است این است که شکل رسمی و آشکار این سوگواری، به روایت ابن اثیر، برای نخستین بار به روزگار حکمرانی دودمان ایرانی آل بویه صورت گرفت و آن چنان بود که معز الدوله احمد ابن بویه در دهم محرم سال ۳۵۲ هجری قمری در بغداد به مردم دستور داد که برای حسین علی دکان­هایشان را ببندند و بازارها را تعطیل کنند و خرید و فروش نکنند و نوحه بخوانند و جامه های خشن و سیاه بپوشند و زنان موی پریشان روی سیه کرده و جامه چاک زده نوحه بخوانند و در شهر بگردند و سیلی به صورت بزنند و مردم چنین کنند.

تعزیه خوانی یا شبیه خوانی با توجه به اوضاع سیاسی و مذهبی کشور ایران دوران ­های مختلفی را پشت سر گذاشته است. همان گونه که در دوران صفویان تا حکومت ناصرالدین شاه قاجار تعزیه دارای اهمیت و ارج  بسیاری بود پس از ناصرالدین شاه تعزیه رفته رفته اهمیت خود را از دست داد و کار به حدی رسید که در دوران رضا شاه پهلوی، اجرای تعزیه همانند دیگر عزاداری­ ها ممنوع اعلام شد و پای به دوران افول خویش نهاد و در روستاها و شهرهای دور افتاده دوران انحطاط را پیمود.

تاریخ ورود تعزیه به شهرستان بُرخوار:

به دلیل اینکه تاریخ پیدایش شهرها و روستاهای شهرستان برخوار یکسان نیست و از منبع جامعی نسبت به ثبت این میراث ناملموس برخوردار نیستیم، بیان تاریخ دقیق قدری دشوار است.

با توجه به تکایای مخصوص تعزیه خوانی و نسخ خطی موجود آنچه مورد یقین است این است که در ابتدای دوران قاجار تعزیه خوانی در شهرستان برخوار وجود داشته هر چند در همه جای آن شایع نبوده و دارای گستردگی نبوده است.

وجود تکیه هایی همانند تکیه شاپورآباد[۲] و تکیه محله دلیگان[۳] شهر خورزوق که هر دو به ثبت ملی هم رسیده اند و همچنین نسخ خطی موجود از اشعار تعزیه در برخی شهرهای شهرستان تایید کننده نظر فوق است.

نگاهی به برخی مزایای تعزیه خوانی:

لازم به ذکر است تعزیه صرفاً به تشریح وقایع کربلا نمی‌پردازد و طیف وسیعی از صحنه‌های تاریخی صدر اسلام و حتی حوادث عصر پیامبران و نیز وقایع امامان پس از امام حسین‌ علیه السلام را در بر می‌گیرد. با این حال، کربلا کانون و هسته اصلی این نمایش ­ها است و در هر کدام از مجالس تعزیه قبل و بعد از عاشورا به حوادث نینوا گریزی زده می‌شود. حتی در تعزیه‌های مضحک و کمدی این حالت دیده می‌شود.

از جنبه‌های جالب تعزیه این است که در پاره‌ای از صحنه‌های هیجان‌انگیز آن، تمامی تماشاگران در تعزیه دخالت دارند و با دیدن برخی وقایع از خود عکس‌العمل نشان می‌دهند: بر سر و سینه می‌زنند، اشک می‌ریزند، فریاد می‌کشند، دستخوش هیجان می‌گردند، از جای خود حرکت می‌کنند، فریاد یا حسین‌ آنان جلسه تعزیه را تحت الشعاع خود قرار می‌دهد، بر دشمنان اهل بیت لعن و نفرین می‌فرستند و شدت هیجان و شور و التهاب آنان در حدی است که در مواردی از خود بیخود می‌شوند و گویی احساس می‌کنند، ناظر صحنه‌ای واقعی هستند. آنها می‌دانند که سیر نهایی تعزیه به کشته شدن اولیا، نیکان و پاکان می‌انجامد، ولی این شکست ظاهری را یک پیروزی غرورآفرین می‌دانند و از این لحاظ در تلاشند خود را با شهادت جویان یکی کنند و چنین حالتی می‌تواند فضیلت را در آنان پدید آورد. به عبارت دیگر تعزیه تئاتری پر قدرت است که صبغه حقیقت دارد. [۴]

دیگر از جنبه­ های جالب تعزیه نگاهی نمادین و سمبولیک است که سعی دارد تمام آنچه در کربلا و مصایب وجود داشته است را تداعی کند و حال و هوای آن را برای مخاطب ترسیم کند. شاید مهم ترین مزیت تعزیه زنده نگه داشتن یاد و پیام عاشورا آن هم با استفادۀ وسیع از هنرهای مختلف است. چرا که در تعزیه وقایع تنها توسط یک راوی بازگو نمی ­شود بلکه توسط گروهی با بهره گیری از اشعار، موسیقی، طراحی صحنه و لباس، سوارکاری و … به اجرا در می ­آید و این نقطه قوت این هنر ایرانی در انتقال پیام و ساخت یک تصویر ذهنی برای مخاطب است. البته از این نکته نباید غافل شد که تعزیه همان اندازه که ممکن است تأثیر مثبت برای زنده نگه داشتن یاد و پیام عاشورا داشته باشد ممکن است همان اندازه تأثیر مخرب داشته باشد. چرا که هر آینه احتمال ورود اشعار نامناسب، حرکات اشتباه و آداب غلط در تعزیه وجود دارد. آنچه باید همیشه مورد توجه قرار گیرد این است که در هر حال تعزیه یک برداشت نسبتا آزاد اما با توجه با روایات صحیح تاریخی و مقاتل موجود از وقایع عاشورا است که سعی در بیان مظلومیت و سوگواری برای اهلبیت (ع) دارد. این اشعار شبیه شمر در ابتدا ورود خود به میدان بیان کننده همین نظر است: الا یاران! نه من شمرم، نه اینجا کربلا باشد، مراد از کار ما این است که این مجلس بُکا باشد؛ همانند این اشعار بسیار است که بیان کنندۀ این مطلب است.                                                          نباید نگاهی فراتر از یک تئاتر و نمایش ملی مذهبی به تعزیه داشت چرا که اگر این گونه نباشد باعث ورود مباحث اختلافی فقهی، تاریخی و هنری در آن می­ شود.

 

جایگاه تعزیه نزد مردم بُرخوار:

وقتی در اینجا صحبت از مردم برخوار می­ شود منظور شهرستانی است که در استان اصفهان قرار دارد و دارای هفت نقطۀ شهری شامل دولت‌آباد، خورزوق، دستگرد، سین، حبیب آباد، شاپورآباد، کمشچه و چند نقطه روستایی شامل: محسن آباد، علی آباد، علی آباد چی، مَرغ و دُنبی است.

در نگاه مردم این شهرستان، تعزیه و تعزیه خوانی دارای نوعی قداست است چرا که آن را یک عزاداری و سوگواری برای امام حسین (ع) و یاران با وفای او می ­دانند. این قداست را می­ توان از اشک ­ها، نذرها و طلب دعا از تعزیه خوان ­ها فهمید. اما این نکته حائز اهمیت است که این اشتیاق بسیار مردم برای مشارکت در تعزیه، نباید کاستی‌ها و نارسایی‌هایی که در تعزیه دیده می‌شود، به خاطر استفاده از منابع و مأخذ مخدوش، اشعار غلط و یا اجراهای نامتناسب آن و… دچار خدشه­ ای شود بر میزان اخلاص، صداقت و ارادت مردم عاشورایی تاثیر گذار باشد. علاوه بر این نباید جنبه های عزاداری تعزیه تغییر کند و به جنبه های تفریحی، سوارکاری و… تبدیل شود.

شاید بتوان گفت که شایع ترین نوع عزاداری همراه با مجالس روضه خوانی در ایام محرم در این شهرستان برگزاری مراسم تعزیه خوانی است.

همچنین بودن تعزیه خوانانی هنرمند و نامدار در سطح استان و کشور، که خاستگاه آن­ ها شهرستان برخوار بوده است، نشان از رونق و اهمیت بالای این نمایش ملی مذهبی در این نقطه از اصفهان دارد.

ظرفیت­ های موجود:

ظرفیت­های تعزیه و تعزیه خوانی در سوگواری و زنده نگاه داشتن عاشورا و آرمان‌های اصیل حماسه‌آفرینان کربلا بسیار است. خصوصاً در شهرستان برخوار که دارای بستری مناسب و دارای بافت بومی و مذهبی است این ظرفیت بیش از پیش به چشم می ­آید.

به طور کلی داری سه ویژگی و ظرفیت بسیار مهم هستیم، که عبارت است از: امکانات سخت افزاری، مخاطب خاص و جذابیت ­های ذاتی تعزیه. هر چند موارد دیگری نیز وجود دارد اما به دلیل اهمیت و پرهیز از طولانی شدن کلام از بیان آن ­ها چشم پوشی می ­کنیم.

همه شهرها و روستاهای برخوار دارای حسینیه­ ها و تکایای اختصاصی برای برگزاری مراسم تعزیه بوده که برخی دارای موقوفاتی نیزهستند ک. وجود یک چنین مکان هایی با امکانات مناسب سخت افزاری راه را برای استفاده­ ی هر چه بهتر، تبلیغ مناسب، برگزاری مراسم ­هایی در خور شأن اهلبیت (ع)، توجه به جنبه‌های معنوی و پرورش اخلاقی مردم، تأثیر در اصلاح و سلامت افراد اجتماع باز می­ کند.

بخش زیادی از مخاطبین تعزیه، جوانانی هستند که میان مراسم های مختلف تنها تعزیه را انتخاب می کنند، این نکته نیز مورد توجه است که دست اندر کاران باید به گونه ای برنامه ریزی کرده که از این ظرفیت بهترین استفاده را کنند. برنامه مدون برای اجرای تعزیه، بیان یک دور تاریخ اسلام که مجالس تعزیه آن موجود است و بیان چرایی و اهداف قیام عاشورا مورادی است که می­ توان در این جهت به کار بست.

علاوه بر مطالبی که بیان شد؛ تعزیه داری هنر های مختلفی همچون: آواز، موسیقی، سوارکاری، طراحی لباس و… است و باید از تمام این ظرفیت ­ها استفاده ­ای در جهت اجرای هر چه بهتر تعزیه شود نه این که جنبه آوازی و یا موسیقی آن دچار موهومات و خرافاتی گردد که برخلاف جذب، موجب دفع و  مشتمل بر دروغ و حرامی گردد که این در هیچ صورتی پذیرفته نیست.

کوتاه سخن این که نمایش‌ ملی مذهبی تعزیه باید مردم را دین‌شناس‌تر از گذشته و روح معنویت را در آنان احیاء کند و مجالس سوگواری در هر شکل و صورتی که به اجرا در می‌آید، تنها موقعی موجب خشنودی خداوند متعال و اهل بیت علیهم السلام و سبب ثواب و اجر اخروی است که در حدود بندگی خداوند به انجام برسد و مشتمل بر دروغ و حرامی نباشد و از تحریفات و خرافات و امور موهوم و افسانه‌ای دور شود.

پی نوشت­ ها:

[۱]. دایره المعارف تشیع، واژۀ تعزیه.

[۲]. واقع در شاپورآباد، خیابان بعثت، کوچه تکیه که در اردیبهشت ۱۳۸۶ به ثبت ملی رسیده است.

[۳]. واقع در خورزوق، محله دلیگان، بلوار ولی عصر، کوچه مسجد جامع، کوچه حسینیه وبه شماره ثبت ۱۹۸۵۲ در آثار ملی در تاریخ ۲۲ آبان ۱۳۸۶.

[۴]. از مرثیه تا تعزیه، صفحه ۱۲۳٫

 

منابع:

• غلامرضا گلی زواره، از مرثیه تا تعزیه بررسی هایی درباره چگونگی شکل گیری تعزیه، قم، حسنین علیهاالسلام، ۱۳۸۲ شمسی.
• داود حاتمی، دایره المعارف تشیع، گنجینه معارف، قم، ۱۳۸۵٫
• حامد الگار، مترجم: ابوالقاسم سری، دین و دولت در ایران (نقش علما در دوره قاجار)، ت‍ه‍ران‌: ت‍وس‌‏‫، ۱۳۶۹.
• سعید نفیسی، تاریخ اجتماعی ایران ،تهران، بی تا.
• رسول جعفریان،تاریخ تشیّع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجری، قم، انتشارات انصاریان، ۱۳۷۵٫
• مرتضی احمدی شاهپورآبادی، مقاله­ی آشنایی با بناهای تاریخی شاپورآباد، پرتال شاپورآباد، ۱۳۹۱٫
• صادق همایونی، تعزیه و تعزیه خوانی، تهران، بی تا.

* ^{پژوهشگر و فعال فرهنگی}